سبک شناسی کتب حدیثی شیعه
به همت جمعی از دانشجویان دانشکده علوم حدیثسبک شناسی کتب حدیثی شیعه
به همت جمعی از دانشجویان دانشکده علوم حدیثکمال الدین شیخ صدوق
بخش اصلی تحقیق
بسم الله الرحمن الرحیم مجتبی غریب
شیوه نامه ی معرفی کتاب
1/ مولف :
.هویت :
محمد بن على بن حسین بن بابویه قمى، مشهور به شیخ صدوق در سال 305 هجرى قمرى، در خاندان علم و تقوى، در شهر قم دیده به جهان گشوده، شیخ طوسى جریان ولادت وى را اینچنین نقل نموده که: على بن بابویه با دختر عموى خود ازدواج کرده بود؛ ولى از او فرزندى نصیب وی نگشته بود که او در نامهاى از حضور شیخ ابو القاسم، حسین بن روح تقاضا کرد تا از محضر حضرت بقیة الله عجل الله تعالى فرجه بخواهد براى او دعا کند تا خداوند اولاد صالح و فقیه به او عطا نماید. پس از گذشت مدتى از ناحیه آن حضرت این گونه جواب رسید: «تو از این همسرت صاحب فرزند نخواهى شد؛ ولى به زودى کنیزى دیلمیه نصیب تو مىشود که از او داراى دو پسر فقیه خواهى گشت.»
پدر بزرگوارش، على بن حسین بن بابویه قمى مردی عالم عابد و محدث زاهد
حوادث سیاسی اجتماعی فرهنگی :
یکی از موقعیتهای قابل توجه شیخ صدوق این بود که در زمان سلطه امرای آل بویه می زیست. از لحاظ مذهب شیعه اثنی عشری بوده اند. امرای آل بویه از سال 320 تا 448 هجری قمری در ایران مرکزی، فارس، خوزستان، عراق و سواحل خلیج فارس دولت نیرومندی تشکیل داده و باعث تقویت و رواج مذهب شیعه شده بودند.
موقعیت دیگر شیخ صدوق این بود که شخصیت بلند آوازه شیعه و وزیر دانشمند و با تدبیر رکن الدوله «صاحب بن عباد» متوفی سال 385 در ری اداره امور مملکت را به عهده داشت، و این خود فرصتی مناسب برای طرح کلی شیخ صدوق محدث و فقیه عالیقدر شیعه برای بزرگداشت و ارایه مکتب فقه و حدیث شیعه امامیه بود. شاید شیخ صدوق در میان تمام دانشمندان ما پس از ثقة الاسلام کلینی تنها دانشمندی باشد که بیش از همه دارای استاد بوده و از آنها اخذ فقه و حدیث و علوم دیگر کرده یا به دریافت اجازه نایل گشته است.
شخصیت علمی وگفته های دیکران درباره ی او :
ابوجعفر محمد بن علی بن بابویه قمی که بعدها به شیخ صدوق معروف گردید دارای استعدادی عجیب و نبوغی سرشار بوده که از همان اوایل کودکی در شهر مقدس قم به تحصیل علم و فراگیری احادیث معصومین علیهم السلام مشغول گردید ایشان بیش از بیست سال از دوران پر برکت حیات پدر را درک نموده و در این مدت از محضر پدر و سایر علماى قم مانند محمد بن حسن بن احمد بن ولید، حمزة بن محمد بن احمد بن جعفر بن محمد بن زید بن على علیهالسلام، ابو الحسن محمد بن قاسم، ابو محمد قاسم بن محمد استرآبادى، ابو محمد عبدوس بن على بن عباس گرگانى و محمد بن على استرآبادى کسب علم و حکمت کرد. تا جائیکه از بزرگترین شخصیتهاى جهان اسلام و از برجستهترین چهرههاى درخشان علم و فضیلت گردید. شیخ صدوق در نوجوانی مدارج علمی را طی کرده و از همان نوجوانی تألیفات خود را آغاز نمود در عهد جوانی آنچنان وزین و عالم شده بود که اهالی قم پیشوایی او را پذیرفتند، تا جائیکه ایشان در سن 22 یا 23 سالگى پس از در گذشت پدر بزرگوارش وظیفه سنگین نشر احادیث آل محمد صلى الله علیهم اجمعین و هدایت امت را عهده دار گردید که این آغازگر دوران جدیدى از زندگى وی گردید. ایشان که نزدیک به عصر ائمه علیهمالسلام مىزیسته، با جمعآورى روایات اهلبیت علیهمالسلام و تالیف کتابهاى نفیس و با ارزش، خدمات ارزنده و کمنظیرى به عالم اسلام و تشیع کرد. شیخ طوسى در معرفى شخصیت علمى شیخ صدوق مىگوید:
«او دانشمندى جلیل القدر و حافظ احادیث بود. از احوال رجال، کاملا آگاه و در سلسله احادیث، نقادى عالى مقام به شمار مىآمد. بین بزرگان قم، از نظر حفظ احادیث و کثرت معلومات مثل و مانندی نداشت و در حدود سیصد اثر تالیفى از خود به یادگار گذاشته است.» رجالى کبیر، نجاشى نیز چنین مىنویسد:
«ابو جعفر (شیخ صدوق) ساکن رى، فقیه و چهره برجسته شیعه در خراسان است، او به بغداد نیز وارد شد و با این که در سن جوانى بود همه بزرگان شیعه از او استماع حدیث مىکردند.» و علامه بحرانى چنین تصریح مى‌کند:
«جمعى از اصحاب ما، از جمله علامه در «مختلف»، شهید در «شرح ارشاد» و سید محقق داماد، روایات مرسله صدوق را صحیح مىدانند و به آنها عمل مى کنند؛ زیرا همان گونه که روایات مرسله ابن ابى عمیر پذیرفته شده، روایات مرسله صدوق هم مورد قبول واقع شده است.» 2/ کتاب ":
نام کتاب :
مراجعه به کتاب الفهرست
نام این کتاب در الفهرست با نام کتاب الغیبه کبیر امده
ولی نامی از کتاب کمال الدین نیاورده است .
مراجعه به کتاب رجال نجاشی :
در این کتاب نیز نام کمال الدین نیامده است
تالیفات :
تالیفات او عبارت بوده اند از
من لا یحضره الفقیه
2 - مدینة العلم
3 - کمال الدین و تمام النعمة
4 - التوحید
5 - الخصال
6 - معانی الأخبار
7 - عیون أخبار الرضا علیهالسلام
8 - الأمالی
9 - المقنع فی الفقه
10 - الهدایة بالخیر
مراجعه به مقدمه کتاب کمال الدین :
نام این کتاب از آیه شریفه قرآن ( الیوم اکملت لکم دینکم ...) اتخاذ شده است وچون کمال دین در ولایت علی است وکمال امامت نیز به وجود مسعود دوازدهمین وصی پیامبر تحقق می یابد از این رو شیخ صدوق نام کتاب خود را کمال الدین وتمام النعمه گذاشت .( مفدمه ی نترجم )
مقدمه ی مولف :
در مقدمه ی این کتاب نیز مولف نامی از کمال الدین نبرده ات یعنی از کتابسش با این نام نام نبرده است .
بلکه ضمن توضیح تشرف خود به امام زمان گفته است ان حضرت از من خواست کتابی درباره ی غیبت تالیف کنم.
نام کسانی که از کتاب با نام کمال الدین یا اکمال الدین نام برده اند :
مجلسی در بحار 1/6
شیخ حر عاملی (امل الامل 2/284
میرداماد و ...
موضوع کتاب :
موضوع
غیبت امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشریف و ظهور آن حضرت.
شیخ صدوق در این کتاب مثالهاى فراوانى از غیبت پیامبران الهى آورده و به بررسى کامل مسئله امامت حضرت مهدى عجل الله تعالى فرجه و تولد ایشان و روایات پیامبر و ائمه علیهم السلام درباره ظهور آن حضرت و کسانى که به خدمت آن حضرت رسیدهاند و شرائط دوران ظهور ایشان پرداخته است.
<!--[if !supportLineBreakNewLine]-->
<!--[endif]-->
انگیزه وتاریخ نگارش :
انگیزه نگارش
شیخ صدوق انگیزه خود را از نگارش این کتاب این گونه بیان مىفرماید:
« بعد از آن که سفرى به مشهد مقدس داشتم و به زیارت على بن موسى الرضا علیه السلام مشرف شدم به نیشابور رفتم.
در آنجا بیشتر شیعیانى که به دیدن من مىآمدند شبهاتى درباره امام زمان عجل الله تعالى فرجه داشتند و من هم سعى فراوانى در حل آن شبهات نمودم تا آنکه به قم آمدم. در آنجا نیز شیخ نجم الدین ابو سعید محمد بن حسن بن محمد بن احمد بن على بن صلت قمى به دیدارم آمد.
او نیز از من درخواست نگارش کتابى در این باره داشت و من هم به ایشان وعده اجابت دادم
مرحوم صدوق می‌نویسد: «کتاب خود را زمانی که در نیشابور بوده جمع آوری و انشاء کرده‌است، زیرا غیبت امام عصر (عج) موجب حیرت و تحیّر در بین اکثریت شیعیانی که او را ملاقات می‌کردند، شده و در نتیجه باعث انحراف آنها گردیده بود».
ارزش کتاب :
ارزش کتاب
کتاب کمال الدین از قدیمىترین و معتبرترین منابع روایى شیعه درباره امام زمان عجل الله تعالى فرجه مىباشد.
شیخ صدوق در این کتاب بسیارى از مباحث اعتقادى شیعه را درباره آن حضرت بیان فرموده است.این همانی نسخه ها وتلاش های پیرامونی :
ترجمه
این کتاب در چند نوبت به فارسى نیز ترجمه شده است مانند:
1- ترجمهاى توسط یکى از فضلاى معاصر با علامه نورى و از سادات شمس آباد اصفهان.
2- ترجمه إکمال الدین نوشته سید على بن محمد بن اسدالله امامى حسینى اصفهانى معاصر با صاحب ریاض.
نسخههاى خطى
1- نسخهاى در کتابخانه حضرت آیت الله نجفى مرعشى که تاریخ نگارش آن 960 هجرى و به خط ابراهیم بن محمد حسینى است.
2- نسخهاى در کتابخانه حاج باقر ترقى که تاریخ نگارش آن 1054 هجرى و به خط محمد کاظم بن محمد معصوم است.
3- نسخهاى در کتابخانه حضرت آیت الله نجفى مرعشى که تاریخ نگارش آن 1081 هجرى و به خط ابو طالب محمد بن هاشم بن عبد الله حسینى است.
سبک وتلاش های دیگر :
پس از کتاب کمال الدین، دهها کتاب دیگر در این زمینه به رشته تحریر در آمد . مرحوم آقا برزگ تهران، بیش از چهل مورد را نام مىبرد
فاضل و محقق معاصر، آقاى غفارى مىفرماید: «شیخ، در این کتاب، در موضوع غیبت، روایاتى را که در میان مردم مشهور بوده جمع کرده است . حال، این روایات، و حسن و . . . باشند یا نباشند .
البته، شیخ جز به روایات صحاح یا مجمع علیه یا متواتر استناد نمىکند .»
بررسی محتوایی :
محتوای کتاب کمال الدین بر مأخذ اصلی شیعه الاصول الاربعمأة که قبل از سال ۲۶۰ هـ ق، توسط امام صادق علیه السلام و دیگر امامان گرد آوری شده، تکیه دارد. شیخ صدوق به خاطر این که پدرش ابن بابویه از فقهای عالیقدر و وکیل امام در قم بوده، توانست اطّلاعات موثّقی را دربارهٔ ارتباطات پنهانی بین وکلاء و امام زمان به وسیلهٔ چهار سفیر ارائه دهد. وی همچنین فصلی را دربارهٔ معمّرینی که بیش از صد سال عمر کرده‌اند، اختصاص داده، تا طول عمر امام دوازدهم را توجیه کند.
در ادامه مراحل انجام این تحقیق آمده است
بخش اول : معرفی مولف محقق : مجتبی غریب
محمد بن على بن حسین بن بابویه قمى، مشهور به شیخ صدوق در سال 305 هجرى قمرى، در خاندان علم و تقوى، در شهر قم دیده به جهان گشوده،
پدر بزرگوارش، على بن حسین بن بابویه قمى مردی عالم عابد و محدث زاهد و صاحب کرامات، و نیز از برجستهترین علما و فقهاى بزرگ زمان خود بود
از همان کودکی در شهر قم به تحصیل علم و فراگیری احادیث معصومین علیهم السلام مشغول گردید ایشان بیش از بیست سال از دوران پر برکت حیات پدر را درک نموده و در این مدت از محضر پدر و سایر علماى قم مانند محمد بن حسن بن احمد بن ولید، حمزة بن محمد بن احمد بن جعفر بن محمد بن زید بن على علیهالسلام، ابو الحسن محمد بن قاسم، ابو محمد قاسم بن محمد استرآبادى، ابو محمد عبدوس بن على بن عباس گرگانى و محمد بن على استرآبادى کسب علم و حکمت کرد. تا جائیکه از بزرگترین شخصیتهاى جهان اسلام و از برجستهترین چهرههاى درخشان علم و فضیلت گردید از همان نوجوانی تألیفات خود را آغاز نمود ایشان در سن 22 یا 23 سالگى پس از در گذشت پدر بزرگوارش وظیفه سنگین نشر احادیث آل محمد صلى الله علیهم اجمعین و هدایت امت را عهده دار گردید که این آغازگر دوران جدیدى از زندگى وی گردید. ایشان که نزدیک به عصر ائمه علیهمالسلام مىزیسته، با جمعآورى روایات اهلبیت علیهمالسلام و تالیف کتابهاى نفیس و با ارزش، خدمات ارزنده و کمنظیرى به عالم اسلام و تشیع کرد
در سایه استفاده از اساتید مبرز شاگردانی را تربیت نمود که هر کدام مانند ستاره‌ای در آسمان علوم اسلامی نور افشانی می‌کنند که برادرش حسین بن على بن موسى بن بابویه قمىشیخ مفید ، شیخ ثقة الدین حسن بن حسین بن على بن موسى بن بابویه برادرزاده صدوق، على بن احمد بن عباس، پدر شیخ نجاشى، ابو القاسم على بن محمد بن على خزاز- ابن غضائرى، ابو عبدالله حسین بن عبید الله بن ابراهیم، ابو الحسن جعفر بن حسین حسکه قمى، استاد شیخ طوسى، شیخ ابو جعفر محمد بن احمد بن عباس بن فاخر دوریستى، معاصر شیخ طوسى، ابو زکریا محمد بن سلیمان حمرانى،شیخ ابو البرکات على بن حسن خوزى نمونه‌هایی از آنها می‌باشد.تالیفات او عبارت بوده اند از
من لا یحضره الفقیه
2 - مدینة العلم
3 - کمال الدین و تمام النعمة
4 - التوحید
5 - الخصال
6 - معانی الأخبار
7 - عیون أخبار الرضا علیهالسلام
8 - الأمالی
9 - المقنع فی الفقه
10 - الهدایة بالخیر
نجاشی در باره ی او می گوید :
«ابو جعفر (شیخ صدوق) ساکن رى، فقیه و چهره برجسته شیعه در خراسان است،
یکی از موقعیتهای قابل توجه شیخ صدوق این بود که در زمان سلطه امرای آل بویه می زیست. از لحاظ مذهب شیعه اثنی عشری بوده اند. امرای آل بویه از سال 320 تا 448 هجری قمری در ایران مرکزی، فارس، خوزستان، عراق و سواحل خلیج فارس دولت نیرومندی تشکیل داده و باعث تقویت و رواج مذهب شیعه شده بودند.
موقعیت دیگر شیخ صدوق این بود که شخصیت بلند آوازه شیعه و وزیر دانشمند و با تدبیر رکن الدوله «صاحب بن عباد» متوفی سال 385 در ری اداره امور مملکت را به عهده داشت، و این خود فرصتی مناسب برای طرح کلی شیخ صدوق محدث و فقیه عالیقدر شیعه برای بزرگداشت و ارایه مکتب فقه و حدیث شیعه امامیه بود. شاید شیخ صدوق در میان تمام دانشمندان ما پس از ثقة الاسلام کلینی تنها دانشمندی باشد که بیش از همه دارای استاد بوده و از آنها اخذ فقه و حدیث و علوم دیگر کرده یا به دریافت اجازه نایل گشته است.
شیخ صدوق در راه جمع آوری احادیث به نقاط مختلفی همچون بلخ، بخارا، کوفه، بغداد، مشهد، نیشابور، مکه و مدینه سفر کرد و با کوله باری از احادیث پیامبر و اهل بیت (ع ) سرانجام به دعوت صاحب بن عباد نخست وزیر دولت آل بویه در زمان رکن الدوله دیلمی و مردم شهر ری، به آن شهر آمده، تشکیل حوزه و کلاس درس داد و به تدریس فقه و احادیث اهل بیت (ع) مشغول شد. وی همان گونه که در قم، ری، نیشابور، مشهد مقدس و سایر نقاطی که اقامت داشت، روزهای جمعه و سه شنبه احادیث جالبی در مباحث گوناگون بر شاگردان فاضل و دانشمند خود املا و یادداشت می کرد و پیرامون آن به بحث و گفتگو می پرداخت. نتایج این جلسات نود و هفت مجلس است که به نام «امالی» یا «مجالس» چاپ شده است. شیخ صدوق سرانجام پس از عمری تلاش و تحقیق در سنگر پاسداری از حریم تشیع و فقه اهل البیت(ع ) در سال 381 ه . ق در 75 سالگی دعوت پروردگار خویش را لبیک گفت و در شهر ری در جوار رحمت بی منتهای او جا گرفت
معرفی کتاب
کتاب اکمال الدّین و اتمام النّعمة، تألیف محمد بن علی بن بابویه معروف به شیخ صدوق (متوفّی ۳۸۱ هـ ق) است.
محتوای کتاب کمال الدین بر مأخذ اصلی شیعه الاصول الاربعمأة که قبل از سال ۲۶۰ هـ ق، توسط امام صادق علیه السلام و دیگر امامان گرد آوری شده، تکیه دارد. شیخ صدوق به خاطر این که پدرش ابن بابویه از فقهای عالیقدر و وکیل امام در قم بوده، توانست اطّلاعات موثّقی را دربارهٔ ارتباطات پنهانی بین وکلاء و امام زمان به وسیلهٔ چهار سفیر ارائه دهد. وی همچنین فصلی را دربارهٔ معمّرینی که بیش از صد سال عمر کرده‌اند، اختصاص داده، تا طول عمر امام دوازدهم را توجیه کند.
مرحوم صدوق می‌نویسد: «کتاب خود را زمانی که در نیشابور بوده جمع آوری و انشاء کرده‌است، زیرا غیبت امام عصر (عج) موجب حیرت و تحیّر در بین اکثریت شیعیانی که او را ملاقات می‌کردند، شده و در نتیجه باعث انحراف آنها گردیده بود».
جمله آثار وى کمال الدین و تمام النعمه است که گویا پس از بازگشت از سفر مشهد در سال 252 ق نگاشته است و انگیزه خود را از نگاشتن آن، چنین اعلام می دارد:
آنچه مرا واداشت که به نگارش این کتاب بپردازم چنین بود: از زیارت حضرت امام رضا، صلوات اللّه علیه، به نیشابور برگشتم . دیدم شیعیان آن جا درباره قائم(عج) مسأله دار شده اند. سعی کردم، آنان را با بیان روایاتی که از پیامبر(ص) و ائمه(ع) رسیده به راه درست، رهنمون گردم. در این روزگار، بزرگی از مشایخ فضل و دانش و تقوا از اهالی قم به نام نجم الدین ابو سعید محمدبن احمد بن علی بن صلت قمى، ادام اللّه توفیقه، در بازگشت از سفر بخارا بر ما وارد شد. روزی درباره آرا و باورهای برخی از فلاسفه و علمای منطق بخارا گفت: از آنان درباره حضرت قائم(عج) سخنانی شنیدم که مرا در مورد غیبت طولانی حضرت دچار حیرت و تردید کرده است. من مطالبی در اثبات وجود حضرت مهدى(عج) برای زدودن تردید از او بیان کردم و روایاتی درباره غیبت بر او خواندم، حیرت او بر طرف شد و دلش آرام گرفت. از من خواست، کتابی درباره غیبت حضرت مهدى(عج) بنویسم پذیرفتم و به او وعده دادم که ان شاء اللّه وقتی به وطن خود (رى) برگشتم آن را عملی خواهم ساخت
چگو نگی نقل روایات در کتاب کمال الدین
نقل روایات : روایاتی که فقط مختص به فواید امام غائب است ودر آن به صراحت از فواید امام غائبسخن گفته شده
فواید امام : با بررسی متون روایات می توان فواید را به دو دسته تقسیم کرد :
الف:فوایدی که به نفس وجود امام مترتب است .
ب:فوایدی که حاصل رفتار ها وعمل کرد امام می با شد
برخی از محققین شبهه ای مطرح کردند به این صورت که فا یده امام غائب چیست ؟ آیا غیبت مضر به منافع امام نیست ؟امامی که دست مردم از دامن او کوتاه است چه فا یده ای دارد ؟
-غرض اصلی از خلقت امام، هدایت ورهبری مردم نیست که اگر این محقق نشد امام فا قد فا ید ه شود ،بلکه هدف از خلقت این موجودات اشرف اینست که آنان واسطه فیض اند .غایت حقیقی خلقت آنان این است که وسا یط در فیض اند وتعلیم وهدایت مردم واستکمال نوع بشر ،هدف عارضی است که از قرار گرفتن آن وجودات در بین مردم حاصل می شود .بر این اساس فرقی ندارد که امام ظا هر مشهور با شد ویا خامل مستور .شا ید بتوان گفت یکی از وجوه تشبیه امام به خورشید پشت ابر همین نکته با شد که بهره گیری مردم از نور خورشید هدف عرضی است ونقش اصلی خورشید ثبات ومحور بودن کل منظومه شمسی است که در این صورت ابر به آن نمی تواند ضرر بزند .خلا صه این که هدف اصلی امام چیزی فرا تر از هدایت مردم است وآن حفظ نظام هستی به یمن وجود شریف اوست .در این صورت فا ید ه اصلی امام غائب با امام حاضر فرقی نمی کند واصولا این پر سش که (فایده امام غائب چیست ؟)حاکی از عدم درک صحیح از معنای حجت است .
پس از کتاب کمال الدین، دهها کتاب دیگر در این زمینه به رشته تحریر در آمد . مرحوم آقا برزگ تهران، بیش از چهل مورد را نام مىبرد
فاضل و محقق معاصر، آقاى غفارى مىفرماید: «شیخ، در این کتاب، در موضوع غیبت، روایاتى را که در میان مردم مشهور بوده جمع کرده است . حال، این روایات، و حسن و . . . باشند یا نباشند .
البته، شیخ جز به روایات صحاح یا مجمع علیه یا متواتر استناد نمىکند .»
توضیحات :
مراجعه به کتاب الفهرست
نام این کتاب در الفهرست با نام کتاب الغیبه کبیر امده
ولی نامی از کتاب کمال الدین نیاورده است .
مراجعه به کتاب رجال نجاشی :
در این کتاب نیز نام کمال الدین نیامده است
مراجعه به مقدمه کتاب کمال الدین :
نام این کتاب از آیه شریفه قرآن ( الیوم اکملت لکم دینکم ...) اتخاذ شده است وچون کمال دین در ولایت علی است وکمال امامت نیز به وجود مسعود دوازدهمین وصی پیامبر تحقق می یابد از این رو شیخ صدوق نام کتاب خود را کمال الدین وتمام النعمه گذاشت .( مفدمه ی نترجم )
مقدمه ی مولف :
در مقدمه ی این کتاب نیز مولف نامی از کمال الدین نبرده ات یعنی از کتابسش با این نام نام نبرده است .
بلکه ضمن توضیح تشرف خود به امام زمان گفته است ان حضرت از من خواست کتابی درباره ی غیبت تالیف کنم.
نام کسانی که از کتاب با نام کمال الدین یا اکمال الدین نام برده اند :
مجلسی در بحار 1/6
شیخ حر عاملی (امل الامل 2/284
میرداماد و ...
بسم الله الرحمن الرحیم مجتبی غریب
شیوه نامه ی معرفی کتاب
1/ مولف :
.هویت :
محمد بن على بن حسین بن بابویه قمى، مشهور به شیخ صدوق در سال 305 هجرى قمرى، در خاندان علم و تقوى، در شهر قم دیده به جهان گشوده، شیخ طوسى جریان ولادت وى را اینچنین نقل نموده که: على بن بابویه با دختر عموى خود ازدواج کرده بود؛ ولى از او فرزندى نصیب وی نگشته بود که او در نامهاى از حضور شیخ ابو القاسم، حسین بن روح تقاضا کرد تا از محضر حضرت بقیة الله عجل الله تعالى فرجه بخواهد براى او دعا کند تا خداوند اولاد صالح و فقیه به او عطا نماید. پس از گذشت مدتى از ناحیه آن حضرت این گونه جواب رسید: «تو از این همسرت صاحب فرزند نخواهى شد؛ ولى به زودى کنیزى دیلمیه نصیب تو مىشود که از او داراى دو پسر فقیه خواهى گشت.»
پدر بزرگوارش، على بن حسین بن بابویه قمى مردی عالم عابد و محدث زاهد
حوادث سیاسی اجتماعی فرهنگی :
یکی از موقعیتهای قابل توجه شیخ صدوق این بود که در زمان سلطه امرای آل بویه می زیست. از لحاظ مذهب شیعه اثنی عشری بوده اند. امرای آل بویه از سال 320 تا 448 هجری قمری در ایران مرکزی، فارس، خوزستان، عراق و سواحل خلیج فارس دولت نیرومندی تشکیل داده و باعث تقویت و رواج مذهب شیعه شده بودند.
موقعیت دیگر شیخ صدوق این بود که شخصیت بلند آوازه شیعه و وزیر دانشمند و با تدبیر رکن الدوله «صاحب بن عباد» متوفی سال 385 در ری اداره امور مملکت را به عهده داشت، و این خود فرصتی مناسب برای طرح کلی شیخ صدوق محدث و فقیه عالیقدر شیعه برای بزرگداشت و ارایه مکتب فقه و حدیث شیعه امامیه بود. شاید شیخ صدوق در میان تمام دانشمندان ما پس از ثقة الاسلام کلینی تنها دانشمندی باشد که بیش از همه دارای استاد بوده و از آنها اخذ فقه و حدیث و علوم دیگر کرده یا به دریافت اجازه نایل گشته است.
شخصیت علمی وگفته های دیکران درباره ی او :
ابوجعفر محمد بن علی بن بابویه قمی که بعدها به شیخ صدوق معروف گردید دارای استعدادی عجیب و نبوغی سرشار بوده که از همان اوایل کودکی در شهر مقدس قم به تحصیل علم و فراگیری احادیث معصومین علیهم السلام مشغول گردید ایشان بیش از بیست سال از دوران پر برکت حیات پدر را درک نموده و در این مدت از محضر پدر و سایر علماى قم مانند محمد بن حسن بن احمد بن ولید، حمزة بن محمد بن احمد بن جعفر بن محمد بن زید بن على علیهالسلام، ابو الحسن محمد بن قاسم، ابو محمد قاسم بن محمد استرآبادى، ابو محمد عبدوس بن على بن عباس گرگانى و محمد بن على استرآبادى کسب علم و حکمت کرد. تا جائیکه از بزرگترین شخصیتهاى جهان اسلام و از برجستهترین چهرههاى درخشان علم و فضیلت گردید. شیخ صدوق در نوجوانی مدارج علمی را طی کرده و از همان نوجوانی تألیفات خود را آغاز نمود در عهد جوانی آنچنان وزین و عالم شده بود که اهالی قم پیشوایی او را پذیرفتند، تا جائیکه ایشان در سن 22 یا 23 سالگى پس از در گذشت پدر بزرگوارش وظیفه سنگین نشر احادیث آل محمد صلى الله علیهم اجمعین و هدایت امت را عهده دار گردید که این آغازگر دوران جدیدى از زندگى وی گردید. ایشان که نزدیک به عصر ائمه علیهمالسلام مىزیسته، با جمعآورى روایات اهلبیت علیهمالسلام و تالیف کتابهاى نفیس و با ارزش، خدمات ارزنده و کمنظیرى به عالم اسلام و تشیع کرد. شیخ طوسى در معرفى شخصیت علمى شیخ صدوق مىگوید:
«او دانشمندى جلیل القدر و حافظ احادیث بود. از احوال رجال، کاملا آگاه و در سلسله احادیث، نقادى عالى مقام به شمار مىآمد. بین بزرگان قم، از نظر حفظ احادیث و کثرت معلومات مثل و مانندی نداشت و در حدود سیصد اثر تالیفى از خود به یادگار گذاشته است.»
رجالى کبیر، نجاشى نیز چنین مىنویسد:
«ابو جعفر (شیخ صدوق) ساکن رى، فقیه و چهره برجسته شیعه در خراسان است، او به بغداد نیز وارد شد و با این که در سن جوانى بود همه بزرگان شیعه از او استماع حدیث مىکردند.» و علامه بحرانى چنین تصریح مى‌کند:
«جمعى از اصحاب ما، از جمله علامه در «مختلف»، شهید در «شرح ارشاد» و سید محقق داماد، روایات مرسله صدوق را صحیح مىدانند و به آنها عمل مى کنند؛ زیرا همان گونه که روایات مرسله ابن ابى عمیر پذیرفته شده، روایات مرسله صدوق هم مورد قبول واقع شده است.»
2/ کتاب ":
نام کتاب :
مراجعه به کتاب الفهرست
نام این کتاب در الفهرست با نام کتاب الغیبه کبیر امده
ولی نامی از کتاب کمال الدین نیاورده است .
مراجعه به کتاب رجال نجاشی :
در این کتاب نیز نام کمال الدین نیامده است
تالیفات :
تالیفات او عبارت بوده اند از
من لا یحضره الفقیه
2 - مدینة العلم
3 - کمال الدین و تمام النعمة
4 - التوحید
5 - الخصال
6 - معانی الأخبار
7 - عیون أخبار الرضا علیهالسلام
8 - الأمالی
9 - المقنع فی الفقه
10 - الهدایة بالخیر
مراجعه به مقدمه کتاب کمال الدین :
نام این کتاب از آیه شریفه قرآن ( الیوم اکملت لکم دینکم ...) اتخاذ شده است وچون کمال دین در ولایت علی است وکمال امامت نیز به وجود مسعود دوازدهمین وصی پیامبر تحقق می یابد از این رو شیخ صدوق نام کتاب خود را کمال الدین وتمام النعمه گذاشت .( مفدمه ی نترجم )
مقدمه ی مولف :
در مقدمه ی این کتاب نیز مولف نامی از کمال الدین نبرده ات یعنی از کتابسش با این نام نام نبرده است .
بلکه ضمن توضیح تشرف خود به امام زمان گفته است ان حضرت از من خواست کتابی درباره ی غیبت تالیف کنم.
نام کسانی که از کتاب با نام کمال الدین یا اکمال الدین نام برده اند :
مجلسی در بحار 1/6
شیخ حر عاملی (امل الامل 2/284
میرداماد و ...
موضوع کتاب :
موضوع
غیبت امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشریف و ظهور آن حضرت.
شیخ صدوق در این کتاب مثالهاى فراوانى از غیبت پیامبران الهى آورده و به بررسى کامل مسئله امامت حضرت مهدى عجل الله تعالى فرجه و تولد ایشان و روایات پیامبر و ائمه علیهم السلام درباره ظهور آن حضرت و کسانى که به خدمت آن حضرت رسیدهاند و شرائط دوران ظهور ایشان پرداخته است.
انگیزه وتاریخ نگارش :
انگیزه نگارش
شیخ صدوق انگیزه خود را از نگارش این کتاب این گونه بیان مىفرماید:
« بعد از آن که سفرى به مشهد مقدس داشتم و به زیارت على بن موسى الرضا علیه السلام مشرف شدم به نیشابور رفتم.
در آنجا بیشتر شیعیانى که به دیدن من مىآمدند شبهاتى درباره امام زمان عجل الله تعالى فرجه داشتند و من هم سعى فراوانى در حل آن شبهات نمودم تا آنکه به قم آمدم. در آنجا نیز شیخ نجم الدین ابو سعید محمد بن حسن بن محمد بن احمد بن على بن صلت قمى به دیدارم آمد.
او نیز از من درخواست نگارش کتابى در این باره داشت و من هم به ایشان وعده اجابت دادم
مرحوم صدوق می‌نویسد: «کتاب خود را زمانی که در نیشابور بوده جمع آوری و انشاء کرده‌است، زیرا غیبت امام عصر (عج) موجب حیرت و تحیّر در بین اکثریت شیعیانی که او را ملاقات می‌کردند، شده و در نتیجه باعث انحراف آنها گردیده بود».
ارزش کتاب :
ارزش کتاب
کتاب کمال الدین از قدیمىترین و معتبرترین منابع روایى شیعه درباره امام زمان عجل الله تعالى فرجه مىباشد.
شیخ صدوق در این کتاب بسیارى از مباحث اعتقادى شیعه را درباره آن حضرت بیان فرموده است.
این همانی نسخه ها وتلاش های پیرامونی :
ترجمه
این کتاب در چند نوبت به فارسى نیز ترجمه شده است مانند:
1- ترجمهاى توسط یکى از فضلاى معاصر با علامه نورى و از سادات شمس آباد اصفهان.
2- ترجمه إکمال الدین نوشته سید على بن محمد بن اسدالله امامى حسینى اصفهانى معاصر با صاحب ریاض.
نسخههاى خطى
1- نسخهاى در کتابخانه حضرت آیت الله نجفى مرعشى که تاریخ نگارش آن 960 هجرى و به خط ابراهیم بن محمد حسینى است.
2- نسخهاى در کتابخانه حاج باقر ترقى که تاریخ نگارش آن 1054 هجرى و به خط محمد کاظم بن محمد معصوم است.
3- نسخهاى در کتابخانه حضرت آیت الله نجفى مرعشى که تاریخ نگارش آن 1081 هجرى و به خط ابو طالب محمد بن هاشم بن عبد الله حسینى است.
سبک وتلاش های دیگر :
پس از کتاب کمال الدین، دهها کتاب دیگر در این زمینه به رشته تحریر در آمد . مرحوم آقا برزگ تهران، بیش از چهل مورد را نام مىبرد
فاضل و محقق معاصر، آقاى غفارى مىفرماید: «شیخ، در این کتاب، در موضوع غیبت، روایاتى را که در میان مردم مشهور بوده جمع کرده است . حال، این روایات، و حسن و . . . باشند یا نباشند .
البته، شیخ جز به روایات صحاح یا مجمع علیه یا متواتر استناد نمىکند .»
بررسی محتوایی :
محتوای کتاب کمال الدین بر مأخذ اصلی شیعه الاصول الاربعمأة که قبل از سال ۲۶۰ هـ ق، توسط امام صادق علیه السلام و دیگر امامان گرد آوری شده، تکیه دارد. شیخ صدوق به خاطر این که پدرش ابن بابویه از فقهای عالیقدر و وکیل امام در قم بوده، توانست اطّلاعات موثّقی را دربارهٔ ارتباطات پنهانی بین وکلاء و امام زمان به وسیلهٔ چهار سفیر ارائه دهد. وی همچنین فصلی را دربارهٔ معمّرینی که بیش از صد سال عمر کرده‌اند، اختصاص داده، تا طول عمر امام دوازدهم را توجیه کند.
